کارگاه خانوادگی چیست و شامل چه قوانینی در قانون کار می‌شود؟

کارگاه خانوادگی چیست و شامل چه قوانینی در قانون کار می‌شود؟

کارگاه خانوادگی یکی از مفاهیم مهم در قانون کار ایران است که بسیاری از کارفرمایان و حتی کارگران نسبت به قوانین و مقررات آن آگاهی کافی ندارند. طبق تعریف قانون کار، هر کارگاهی که صرفاً توسط صاحب کار، همسر، فرزندان و سایر اعضای درجه یک خانواده اداره شود، «کارگاه خانوادگی» نامیده می‌شود. این نوع کارگاه‌ها به دلیل شرایط خاص خود، مشمول برخی مقررات عمومی قانون کار نیستند و قوانین متفاوتی در مورد آن‌ها اعمال می‌گردد.
شناخت دقیق کارگاه خانوادگی و قوانین مرتبط با آن برای کارفرمایان و کارکنان ضروری است، زیرا آگاهی از این موضوع می‌تواند از بروز مشکلات حقوقی و اختلافات احتمالی جلوگیری کند. در ادامه به این موضوع می‌پردازیم که کارگاه خانوادگی دقیقاً به چه کارگاهی اطلاق می‌شود و چه قوانینی بر آن حاکم است.

کارگاه خانوادگی در قانون کار چه تعریفی دارد و چرا از شمول قانون کار مستثنی است؟

مطابق ماده ۱۸۸ قانون کار، کارگاه‌هایی که تنها توسط اعضای یک خانواده اداره می‌شوند، مشمول مقررات این قانون نیستند. این استثناء بر مبنای پیوندهای خانوادگی و خویشاوندی شکل گرفته است. به بیان ساده، تا زمانی که تمام افراد فعال در یک کارگاه، عضو خانواده کارفرما باشند، قانون کار به طور کامل بر آن‌ها حاکم نخواهد بود.

اما پرسش اصلی این است که قانون، چه کسانی را «عضو خانواده» می‌شناسد؟ براساس رویه قضایی و بخشنامه‌های وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، اعضای خانواده شامل افرادی می‌شوند که نسبت خونی یا پیوند مستقیم خانوادگی دارند. پدر، مادر، فرزندان، خواهر و برادر، و در برخی موارد اجداد در این دسته قرار می‌گیرند. در مقابل، عروس یا داماد معمولاً جزو خانواده محسوب نمی‌شوند، مگر در شرایط خاص که قاضی یا مرجع قانونی آن‌ها را مشمول بداند.

نکته مهم دیگر، تمایز میان کار صرفاً خانوادگی و کار همراه با نیروی کار بیرونی است. اگر حتی یک نفر خارج از اعضای خانواده در کارگاه مشغول فعالیت شود، دیگر نمی‌توان آن را «کارگاه خانوادگی» دانست و از همان لحظه، قوانین عمومی کار بر آن حاکم خواهد شد.

برای نمونه، یک خیاطی کوچک که تنها مادر و دختر در آن کار می‌کنند یا یک نانوایی که توسط پدر و پسر اداره می‌شود، مشمول تعریف کارگاه خانوادگی هستند. حتی اگر محل فعالیت اجاره‌ای باشد، باز هم تا زمانی که فقط اعضای خانواده حضور دارند، عنوان «کارگاه خانوادگی» صادق است.

این موضوع در عمل آثار زیادی به دنبال دارد؛ از جمله در بحث بیمه کارگاه خانوادگی، سخت و زیان‌آور بودن مشاغل، یا محاسبه سنوات در چنین کارگاه‌هایی. به همین دلیل آشنایی دقیق با مفهوم کارگاه خانوادگی برای کارفرمایان و کارگران ضروری است.

وضعیت بیمه تأمین اجتماعی در کارگاه های خانوادگی و مزایای آن

یکی از پرسش‌های مهم درباره کارگاه خانوادگی، موضوع بیمه اعضای آن است. گرچه این کارگاه‌ها از شمول قانون کار خارج‌اند، اما امکان بیمه‌پردازی برای اعضای خانواده وجود دارد؛ با این تفاوت که نحوه بیمه شدن آن‌ها با کارگاه‌های معمولی فرق می‌کند. در کارگاه‌های خانوادگی، افراد غالباً از طریق بیمه‌های اختیاری یا خویش‌فرما تحت پوشش تأمین اجتماعی قرار می‌گیرند.

• بیمه اختیاری: این نوع بیمه مناسب افرادی است که در هیچ کارگاه یا شرکتی بیمه اجباری ندارند، اما مایل‌اند تحت پوشش تأمین اجتماعی باشند. اعضای خانواده‌ای که در یک کارگاه خانوادگی فعالیت می‌کنند، می‌توانند با پرداخت ماهانه حق بیمه، خود را بیمه اختیاری کنند.
  
  
• بیمه صاحبان حرف و مشاغل آزاد: این بیمه برای افرادی است که به‌طور مستقل صاحب حرفه یا کسب‌وکاری هستند؛ مثل پزشکان، رانندگان یا هنرمندان. اعضای یک خانواده که به صورت مشترک در کارگاه خانوادگی فعالیت دارند، می‌توانند ذیل همین بیمه، خود را بیمه‌پرداز معرفی کنند.
  
  
• بیمه خویش‌فرما: بیمه خویش‌فرما در واقع همان بیمه صاحبان مشاغل آزاد است. در این روش، اعضای خانواده شاغل در کارگاه خانوادگی با پرداخت کامل حق بیمه (بدون سهم کارفرما) می‌توانند تحت پوشش قرار گیرند. در این حالت، کل حق بیمه بر عهده شخص بیمه‌شده است و ارتباطی با کارفرما ندارد.
  
  
• نرخ حق بیمه در کارگاه خانوادگی: حق بیمه خویش‌فرما بر اساس حداقل دستمزد قانونی یا درآمدی که فرد انتخاب می‌کند محاسبه می‌شود. در این روش، برخلاف بیمه اجباری، سهم کارفرما وجود ندارد و تمام مبلغ حق بیمه توسط بیمه‌شده پرداخت می‌گردد.
  
  
• بیمه بیکاری در کارگاه خانوادگی: یکی از محدودیت‌های مهم، عدم برخورداری از بیمه بیکاری است. چون بیمه بیکاری تنها به کارگران دارای قرارداد و بیمه اجباری تعلق می‌گیرد، اعضای خانواده‌ای که با بیمه اختیاری یا خویش‌فرما بیمه شده‌اند، مشمول آن نخواهند شد.
  
  
• سنوات و مزایای دیگر: در کارگاه‌های خانوادگی، به دلیل خروج از شمول قانون کار، اعضای خانواده به طور پیش‌فرض مشمول حق سنوات، عیدی یا مزایای مشابه نمی‌شوند. با این حال، اگر بین کارفرما (رئیس خانواده) و اعضای خانواده قرارداد کتبی تنظیم شود یا کارگاه بنا به شرایط مشمول قانون کار گردد، مزایای سنواتی و سایر حقوق قانونی قابل اعمال خواهد بود.

هرچند کارگاه‌های خانوادگی به طور مستقیم تحت مقررات قانون کار قرار ندارند، اما اعضای آن برای برخورداری از مزایای درمانی، بازنشستگی و مستمری می‌توانند از بیمه تأمین اجتماعی به صورت اختیاری یا خویش‌فرما استفاده کنند. این اقدام بهترین راه برای پیشگیری از مشکلات حقوقی و تضمین آینده کاری و بازنشستگی اعضای خانواده است.

مسئولیت حقوقی و حوادث کار در کارگاه خانوادگی

یکی از مسائل مهم در ارتباط با کارگاه‌های خانوادگی، موضوع حوادث کار و مسئولیت‌های حقوقی است. گاهی تصور می‌شود چون کارگاه ماهیت خانوادگی دارد، قواعد ایمنی یا الزامات قانونی کمتر اهمیت پیدا می‌کند، اما واقعیت این است که چنین کارگاه‌هایی نیز از نظر ایمنی، بهداشت و مسئولیت کارفرما مستثنی نیستند.

طبق ماده ۹۱ قانون کار و ماده ۶۶ قانون تأمین اجتماعی، کارفرما موظف است شرایط ایمن و استانداردی را برای محیط کار فراهم کند تا از وقوع حوادث جلوگیری شود. در صورتی که حادثه‌ای در کارگاه رخ دهد – حتی اگر برای یکی از اعضای خانواده باشد – مسئولیت حقوقی آن متوجه کارفرما خواهد بود. به بیان ساده، اگر پدر یا مادر به عنوان کارفرما شناخته شوند، همچنان باید پاسخگوی عواقب حادثه باشند و وظیفه جبران خسارت و حمایت از فرد آسیب‌دیده را بر عهده بگیرند.

در خصوص مشاغل سخت و زیان‌آور نیز کارگاه خانوادگی تفاوتی با سایر کارگاه‌ها ندارد. اگر فعالیت کارگاه در حوزه مشاغل سخت باشد و شرایط آن توسط مراجع قانونی تأیید شود، اعضای خانواده‌ای که در آن مشغول هستند، می‌توانند از مزایای قانونی مربوط به بازنشستگی پیش از موعد و سایر حقوق مرتبط بهره‌مند شوند.

ماهیت خانوادگی کارگاه، مسئولیت‌های کارفرما را کاهش نمی‌دهد. رعایت اصول ایمنی و بهداشت محیط کار، بیمه کردن اعضا و پیش‌بینی حمایت‌های قانونی در صورت بروز حادثه، از ضروری‌ترین وظایف هر کارگاه خانوادگی است. بی‌توجهی به این موارد می‌تواند علاوه بر آسیب‌های جانی، پیامدهای حقوقی و مالی سنگینی برای کارفرما به همراه داشته باشد.

اگر در زمینه مسئولیت‌های حقوقی و نحوه مدیریت حوادث در کارگاه‌های خانوادگی پرسشی دارید، می‌توانید از مشاوره تخصصی روابط کار در سایت وحید حاجی‌زاده استفاده کنید تا بهترین راهکارهای قانونی متناسب با شرایط خود را دریافت کنید.

آیا امکان شکایت از کارفرما در کارگاه خانوادگی وجود دارد؟

پاسخ کوتاه این است: بله، امکان شکایت وجود دارد.

هرچند کارگاه‌های خانوادگی در برخی موارد از شمول قانون کار مستثنی هستند، اما این موضوع به معنای نبود حق و حقوق برای کارکنان نیست. قانون‌گذار همچنان سازوکارهایی را برای رسیدگی به اختلافات در این کارگاه‌ها در نظر گرفته است. اگر یکی از اعضای خانواده یا حتی فردی خارج از خانواده که در این کارگاه مشغول به کار است، احساس کند حقوقش تضییع شده یا کارفرما به تعهدات خود عمل نکرده است، می‌تواند از طریق مراجع قانونی اقدام کند. مهم‌ترین این مراجع عبارت‌اند از:

• هیأت‌های تشخیص و حل اختلاف اداره کار برای رسیدگی به دعاوی مربوط به حقوق و مزایای کارگران.
• دادگاه‌های عمومی و قضایی برای پیگیری سایر اختلافات یا مواردی که خارج از صلاحیت اداره کار باشد.
• موضوعاتی مانند عدم پرداخت دستمزد، شرایط کاری نامناسب، نقض قوانین ایمنی و بهداشت، یا محرومیت از مزایای قانونی می‌توانند مبنای طرح شکایت باشند.

البته باید توجه داشت که در کارگاه‌های خانوادگی، روابط کاری بیشتر بر پایه اعتماد و خویشاوندی است؛ به همین دلیل روند شکایت و اثبات ادعا ممکن است پیچیدگی‌های خاص خود را داشته باشد. با این حال، قانون، حق پیگیری و دادخواهی را حتی در این نوع کارگاه‌ها برای کارگران محفوظ دانسته است.

اعضای کارگاه خانوادگی نیز در صورت تضییع حقوق خود، می‌توانند به مراجع قانونی مراجعه کنند و از کارفرما شکایت نمایند. بهترین راهکار این است که پیش از هر اقدامی، از مشاوره حقوقی تخصصی استفاده شود تا مسیر قانونی درست انتخاب گردد.

سخن پایانی

برای اینکه یک کارگاه به‌صورت قانونی «کارگاه خانوادگی» شناخته شود، باید تنها اعضای خانواده در آن مشغول به کار باشند؛ افرادی مانند پدر، مادر، فرزندان، خواهر و برادر. این تعریف براساس ماده ۱۸۸ قانون کار مشخص شده است و در صورتی که صرفاً همین افراد فعالیت کنند، کارگاه از شمول مقررات عمومی قانون کار معاف خواهد بود.

اما اگر فردی غیرخویشاوند، مانند نیروی کار غیرفامیلی، در کارگاه مشغول شود، وضعیت کاملاً متفاوت خواهد بود. در این حالت، کارگاه دیگر خانوادگی محسوب نمی‌شود و تمامی قوانین و مقررات قانون کار شامل قرارداد رسمی، بیمه تأمین اجتماعی، بازرس کار، حداقل حقوق و مزایا و سایر تعهدات کارفرما لازم‌الاجرا خواهد بود.

✅ نکته مهم: حتی در کارگاه‌های خانوادگی، رعایت اصول ایمنی و بهداشت، بیمه‌پردازی اعضا و توجه به مسئولیت‌های قانونی ضروری است تا از بروز مشکلات حقوقی جلوگیری شود.

برای دریافت راهنمایی دقیق درباره کارگاه خانوادگی و رای وحدت رویه، می‌توانید از مشاوره تخصصی روابط کار وحید حاجی زاده بهره‌مند شوید. کارشناسان مجرب این مرکز، با تجربه در امور کار و روابط کار، شما را در مسیر قانونی درست هدایت می‌کنند و تضمین می‌کنند که حقوق و تکالیف قانونی شما به درستی رعایت شود.